دلایل اجتماعی و سیاسی مهاجرت نخبگان و تبعات آن

مهاجرت در شکل متعارف خود امری طبیعی در جهان است. اما آنچه در ایران باعث نگرانی شده است، اصل پدیده مهاجرت نیست، چرا که اصل پدیده مهاجرت می تواند فرصت ساز باشد و باعث توسعه و پیشرفت کشور شود. موضوع نگران کننده در ایران نه مهاجرت بلکه پدیده فرار مغزهاست. این روند موضوع را از یک فرصت به تهدید بدل می کند.

این مطلب را غلامرضا ظریفیان ، استاد دانشگاه و معاون وزیر علوم دولت اصلاحات اعلام کرد و افزود: مهم تر از تبعات مهاجرت، چرایی شکل گیری مهاجرت هاست. به طور کلی مهاجرت یک امر طبیعی است. بشر که از دیرباز با آن روبه رو بوده و به دلیل آشنا شدن به اقلیم های مختلف، افزایش توانمندی های فردی و امتزاج های فرهنگی و... به آن دست می زده است.

وی در خصوص دلایل مهاجرت نخبگان ایرانی افزود: گزارش های رسمی حاکی از آن است که مهاجرت منفی به دایره افراد عادی ایرانی، دانش آموزان و... نیز کشیده شده است. یکی از دلایل فرار مغزها از ایران، شاید سیاسی نباشد؛ بلکه موضوع مساله امید به آینده است. وقتی در جامعه ای به هر دلیلی، امیدواری (چه ناامیدی ذهنی و چه ناامیدی علمی) وجود نداشته باشد، افراد ارتباط خود را با سرزمین مادر از دست می دهند. گاهی اوقات ناامیدی ذهنی به مراتب خطرناک تر از ناامیدی عینی است. وقتی در تصور یک فرد یا جمعیتی، ناامیدی ذهنی درباره آینده اش شکل بگیرد، بدل به یک واقعیت عینی شده و معضلات عدیده ای را شکل می دهد.

وی در توضیح شکل گیری ریشه های این ناامیدی از دیدگاه خود گفت :  بخش قابل توجهی از این ناامیدی ممکن است بر اثر مشکلات نظام حکمرانی شکل بگیرد و بخش دیگری از آن بر اثر زیست فردی. اگر حکمرانی به گونه ای باشد که فرد (فردی یا صنفی شامل اساتید، روزنامه نگاران، پزشکان، استادان دانشگاه و...) احساس خوشایندی در جامعه داشته باشد و آینده شغلی، هویتی، فردی و... مثبتی داشته باشد، زیست مطلوبی خواهد داشت. اما اگر این گونه نباشد، نگاه فرد به سرزمین ها و قلمروهای دیگری دوخته می شود و دست به فرار مغزها می زند.

ظریفیان افزود: یکی از مهم ترین گزاره ها در بحث مهاجرت منفی، بحث سبک زندگی است. با توجه به تغییراتی که در نحوه تعلیم و تربیت، ذائقه های فکری، پنجره های بزرگی که بر اثر انقلاب اطلاعاتی باز شده و... سبک های زندگی متفاوت، متکثر و متنوعی را شکل داده است؛ اگر در جامعه ای برنامه روشنی برای پاسخگویی منطقی به این سلایق، علایق و تنوع زیستی وجود نداشته باشد، طبیعتا در اینجا یک نوع احساس فشردگی، نااطمینانی، سختی و... در زیست فردی ایجاد می شود. بنابراین این موضوع به یکی از عوامل اصلی مهاجرت بدل می شود. گاهی اوقات مهاجرت در خصوص افراد مسن نیست و این افراد تعلقات زیستی جدی دارند. اما فرد، خانواده و جمع یادشده احساس می کنند هرچند از آنها گذشته اما برای آینده فرزندان شان باید دست به مهاجرت بزنند تا از فرصت های آموزشی، مهارتی، تفریحی و زیستی دیگری بهره مند شوند. موضوع مهم دیگر، بحث گسترش در تبعیض هاست؛ به طور مثال در بحث ورود به دانشگاه، ورود به مدرسه و... اگر خانواده احساس کند فرزندش از توانایی هوشی و آموزشی خوبی برخوردار است اما به دلایل نامشخصی در مسابقه ورود به دانشگاه یا ورود به مدارس خاص از فرصت برابر برخوردار نیست و به دلایل عدیده دیگران از سهمیه های خاص و... بهره مند هستند، خانواده ها احساس می کنند برای بهره مندی از فرصت های رشد باید دست به مهاجرت بزنند.

این استاد دانشگاه در تشریح دلایل سیاسی مهاجرت هم افزود: عرصه سیاسی هم یکی از عرصه های مهم مهاجرت است. هر اندازه در جامعه ای، افراد برای ورود به عرصه های سیاسی با محدودیت های بیشتری مواجه شوند یا به مجموعه موضوعات از دریچه تنگ موضوعات سیاسی نگریسته شود، میل به مهاجرت منفی هم بیشتر می شود. در این فضا افراد احساس می کنند برای مشارکت در انتخابات مجلس جدا از فیلترهای عقلانی بشری باید از فیلترهای غیرمتعارف بسیاری عبور کنند، میل به مشارکت در فضای سیاسی کاهش پیدا کرده و در بلندمدت فرد پیوستگی و ارتباط خود را با نظام حکمرانی از دست می دهد. در همه جای دنیا، فرد برای نامزدی در مجلس باید فاقد جرایمی چون دزدی، اختلاس و... باشد، اما اضافه کردن گردنه های خودی و ناخودی در انتخابات و ایجاد نظارت استصوابی باعث می شود تا تنها طیف معدودی از افراد جامعه امکان مشارکت در مدیریت کلان کشور را داشته باشند. وقتی فرد نتواند مبتنی بر استعدادهایش فرصت مشارکت در مدیریت کلان را داشته باشد، احساس فشردگی کرده و راهی سرزمین هایی می شود که امکان بیشتری برای مشارکت قائل می شوند. به این دلیل است که شما می بینید، فلان چهره دانشگاهی که در ایران امکان حضور در بخش های مختلف را دارا نبود، ناگهان پس از مهاجرت به عنوان نماینده پارلمان فلان کشور توسعه یافته اروپایی و امریکایی راه پیدا می کند و در مسیر رشد مستمر قرار می گیرد.

ظریفیان ایجاد محدودیت هایی فراتر از شایستگی های علمی در عرصه حکمرانی دانش را از دلایل دیگر مهاجرت نخبگان دانست و افزود: این محدودیت ها به اندازه ای انقباضی شود که دیگر فضا برای کنشگری فعالان دانشگاهی فراهم نشود، نخبگان دست به مهاجرت می زنند و این تاریخ و تمدن ایرانی است که بهای این نوع رفتارهای انقباضی را می پردازد. ممیزی های بسیار سختی که با ادبیات امروز از آن با عنوان خالص سازی یاد می شود، باعث گریزان شدن استعدادها از کشور می شود. این استعدادها هر اندازه که به جامعه ایرانی علاقه داشته باشند نهایتا از ریشه های خود دل می کنند و رحل اقامت در سایر کشورها می افکنند. بنابراین قبل از پرداختن به تبعات این فرار مغزها و مهاجر منفی باید دید دلایل این فرارها چیست. اگر این دلایل به درستی واکاوی شوند، می توانند تصویر دقیق تری از چرایی گسترش این رخداد ارایه کنند. در حال حاضر نکته دردناک آن است که مهاجرت از سطح نخبگان به نخبگان فکری، نخبگان مهارتی و نهایتا نخبگان اقتصادی سوق پیدا می کند.

وی با اظهار اینکه امروزه مقصد مهاجران نیز نسبت به گذشته تغییر کرده است افزود: عرصه انتخاب نخبگان ایرانی اگر در گذشته به سمت کشورهای اروپایی و امریکایی بود به دلیل مکندگی و جاذبه های نیروی نخبه ایرانی، کشورهای منطقه خلیج فارس هم به مقصد مهاجرت های منفی ایرانیان بدل شده اند. این کشورها برنامه های دقیقی دارند تا اقتصاد، حکمرانی و صنعت خود را دانایی محور کنند، بنابراین از نیروهای زبده ایرانی استقبال شایان توجهی می کنند و در باغ سبز را به روی نخبگان ایرانی می گشایند. اگر به مستندات سرمایه در جهان دقت کنیم در صدر جدول سرمایه های ارزشمند جهان، سرمایه انسانی قرار دارد.

ظریفیان ادامه داد: این سرمایه انسانی است که می تواند از منابع حداقلی، بهره وری حداکثری ایجاد کند. بنابراین سرمایه انسانی، یک سرمایه راهبردی و استراتژیک است که زیربنای توسعه محسوب می شود. اگر تجربیات، الگوها و مسیر توسعه کشورهای مختلف بررسی شود، مشخص می شود که مهم ترین هدف این کشورها، رشد سرمایه انسانی است. این کشورها ابتدا بهره مندی حداکثری از سرمایه انسانی خود و سپس بهره برداری حداکثری از نیروی انسانی سایر کشورها دارند. به عنوان مثال آلمان به عنوان یک کشور توسعه یافته، برنامه 2030 خود را این گونه تنظیم کرده که جمعیت خود را از 90 میلیون نفر به 120میلیون نفر برساند. به گفته ظریفیان این در حالی است که نرخ رشد جمعیت آلمان منفی است، از آنجا که برنامه های توسعه ای دانش بنیان دارد، این 30میلیون نفر را از میان نیروهای توانمند کشورهای دیگر به خصوص آسیا تامین می کند. به این دلیل است که در حوزه آی تی، نیرویی که از حداقل مهارت برخوردار است در ظرف زمانی کوتاه و با ساده ترین شرایط درخواست مهاجرت به آلمان و... را می دهد و به سرعت جذب می شود، چرا که جهان آینده جهان هوش مصنوعی، آی تی و فناوری های نوین است. اما در ایران بهترین استادان دانشگاه کشور در حوزه مهندسی و کامپیوتر یعنی استادان دانشگاه شریف، یکی یکی اخراج می شوند و جای خود را به افراد غیرمتخصص می دهند. هر کشوری که می خواهد پرتاب هوشمندانه ای به آینده داشته باشد باید از ظرفیت های انسانی خود بهترین استفاده را داشته باشد.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: نباید فراموش کرد که همه کشورها نهایتا به آینده پرتاب می شوند، برخی کشورها حرکت هوشمندانه ای به آینده خواهند داشت و گروه دیگری از کشورها پرتاب جاهلانه به آینده خواهند داشت. یکی از پیامدهای خطرناک فرار مغزها برای ایران آن است که آینده مورد نظر را بی آینده می کند. نه فقط امروز کشورها را با تبعات خطرناکی مواجه می کند، بلکه آینده را هم خدشه دار می کند. آینده محیط زیست، آینده فناوری های نوین، آینده آموزشی و علمی، آینده رفاهی و... را از شهروندان می گیرد. فرار مغزها در واقع بی آینده شدن ایران است. در مهاجرت مثبت نیروها می روند، اما حاصل دسترنج علمی، سرمایه ای و مهارتی خود را به جامعه شان بازمی گردانند. در واقع مهاجران مثبت به توانمندی جامعه خود کمک می کند. اما مهاجری که با دلخوری از کشور می رود، ماحصل دسترنج خود را به جامعه مقصد تزریق می کند.

این استاد دانشگاه در پایان در پاسخ به اینکه آیا مهاجرات نخبگان سیاسی معترض باعث تقویت سیستم حکمرانی کشور خواهد یا نه گفت : اتفاقا بازتاب مهاجرت میان نیروی ناراضی توانمند به مراتب خطرناک تر از سایر گونه های مهاجرت است. این نیروی ناراضی مهاجر، می تواند واقعیت های دیگری از ایران در کشور مقصد بازتاب دهد. در واقع این نیرو به دلیل توانمندی که دارد، به دلیل علم و دانشی که دارد، ضربات کوبنده تری بر پیکره نظام حکمرانی داخلی وارد می سازد. مسوولان و مدیران کشور باید به سرعت نسبت به تبعات این نوع مهاجرت ها توجه کنند وگرنه در ادامه جبران این مشکلات بسیار دشوارتر خواهد شد. اگر نگوییم غیرممکن می شود.